Amiba

Amiba ni kimelea (protozoa) wa jamii ya vijidudu vidogo sana visivyoonekana kwa macho ya kawaida. Kwa Kiingereza hujulikana kama amoeba, huku jina la kisayansi linalojulikana zaidi kwa waathiri wa binadamu likiwa ni Entamoeba histolytica. Kimelea huyu huishi katika mazingira ya unyevunyevu kama maji au udongo na pia katika matumbo ya binadamu. Amiba ana sifa ya kuwa na seli moja inayobadilika umbo, na ana uwezo mkubwa wa kuishi katika mazingira tofauti.

Aina za amiba katika mfumo wa binadamu

Kuna aina mbili kuu za amiba wanaopatikana katika mfumo wa umeng’enyaji chakula kwa binadamu:

1. Entamoeba histolytica – Husababisha magonjwa kwa binadamu kama amibiasis (au kolaitiz ya amiba) na jipu la ini la amiba (amoebic liver abscess).

2. Entamoeba dispar – Huyu ni kimelea wa aina ya kirafiki ambaye hana madhara kwa mwili wa binadamu, japo kwa muonekano ni sawa kabisa na E. histolytica, anatofautishwa kwa vipimo vya maabara tu.

Magonjwa yanayosababishwa na Entamoeba histolytica

1. Amibiasis (Amebiasis) au Kolaitiz ya amiba

Hili ni tatizo linaloanzia kwenye utumbo mpana ambapo vijidudu (trophozoites) hushambulia kuta za utumbo na kuharibu seli. Dalili kuu za ugonjwa huu ni:

• Maumivu ya tumbo

• Kuhara kunakoweza kuchanganyika na damu

• Homa na uchovu

• Kupungua uzito

• Maumivu ya njia ya haja kubwa

• Kupoteza hamu ya kula

2. Jipu la ini la Amiba

Baadhi ya vijidudu wa Entamoeba histolytica hupenya ukuta wa utumbo na kuingia kwenye mzunguko wa damu hadi ini, na kusababisha kutokea kwa jipu lenye usaha (pus), ambalo huambatana na:

• Homa ya muda mrefu

• Maumivu ya upande wa kulia wa tumbo (chini ya mbavu)

• Kichefuchefu na kutapika

• Uchovu

• Kupungua uzito

Tiba: Kwa bahati nzuri, magonjwa haya yote yanatibika kwa dawa sahihi za antibayotiki kama metronidazole na tinidazole kwa dozi inayopendekezwa. Kwa jipu kubwa la ini, usimamizi wa kliniki wa karibu unahitajika na mara chache kuna haja ya kulifungua.

Je, unaweza kujikinga na maambukizi ya amiba?

Ndiyo. Njia bora zaidi ni kwa kuzingatia usafi wa chakula na maji. Mambo ya kuzingatia ni pamoja na:

• Kuchemsha au kuchuja maji kabla ya kunywa

• Kuosha matunda na mboga kwa maji safi

• Kunawa mikono kwa sabuni kabla ya kula na baada ya kutoka chooni

• Epuka kula vyakula vya barabarani visivyoandaliwa kwa usafi

Tahadhari na usahihi wa matumizi ya maneno

• Ukigundulika kuwa na maambukizi ya Entamoeba histolytica, tumia maneno sahihi kama “nina amibiasis” au “nina kolaitiz ya amiba,” badala ya kusema tu "nina amiba".

• Kumbuka, si kila amiba ni hatari – baadhi ni wakazi wa kawaida wa utumbo bila madhara.

Hitimisho

Amiba ni kimelea wa seli moja mwenye uwezo wa kusababisha magonjwa makubwa kwa binadamu, hasa katika mfumo wa chakula. Ugonjwa maarufu unaosababishwa naye ni amibiasis, na kwa nadra huweza kuathiri ini. Ni muhimu kufanyiwa uchunguzi sahihi wa maabara kwa sababu dalili zake zinaweza kufanana na magonjwa mengine ya tumbo. Tiba ya mapema huokoa maisha na huzuia madhara makubwa kama kupasuka kwa jipu la ini.

Rejea za mada hii

1. Shirley D-A, Farr L, Watanabe K, Moonah S. A review of the global burden, new diagnostics, and current therapeutics for amebiasis. Open Forum Infect Dis. 2018;5(7):ofy161. doi:10.1093/ofid/ofy161

2. Stanley SL Jr. Amoebiasis. Lancet. 2003;361(9362):1025–1034. doi:10.1016/S0140-6736(03)12830-9

3. World Health Organization. Amoebiasis. [Internet]. Geneva: WHO; 2023 [cited 2025 Jun 18]. Available from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/amoebiasis

4. Centers for Disease Control and Prevention. Amebiasis: General Information. [Internet]. CDC; 2024 [cited 2025 Jun 18]. Available from: https://www.cdc.gov/parasites/amebiasis

5. Tanyuksel M, Petri WA Jr. Laboratory diagnosis of amebiasis. Clin Microbiol Rev. 2003;16(4):713–729. doi:10.1128/CMR.16.4.713-729.2003

6. ULY Clinic. Amibiasis na Jipu la Ini: Dalili na Tiba. [Internet]. 2024 [cited 2025 Jun 18]. Available from: https://ulyclinic.com/amibiasis