Chanjo za UVIKO-19

Mwili una uwezo asili wa kutengeneza kinga dhidi ya vimelea wa maradhi inayomlinda mtu baada ya maambukizi ya awali. Kwa kuwa kinga asili dhidi ya kirusi cha COVID-19 hudumu kwa muda mfupi, unashauriwa kupata chanjo ili kuuwezesha mwili wako kutengeneza kinga ya muda mrefu itakayokuepusha na ugonjwa mkali wa UVIKO-19. Makala hii imeandikwa katika vipengele vifuatavyo;

• Mlipuko wa UVIKO-19

• Umbile la SARS-CoV-2

• Sehemu za chanjo

• Utengenezaji wa chanjo

• Chanjo dhidi ya UVIKO-19

• Utengenezaji wa haraka wa chanjo dhidi ya UVIKO-19

• Ukweli kuhusu chanjo dhidi ya UVIKO-19

• Changamoto kuhusu utengenezaji wa chanjo dhidi ya UVIKO-19

Kusoma kuhusu historia ya chanjo ya kwanza dhidi ya mlipuko wa ndui miaka ya 1790 bofya hapa

Mlipuko wa UVIKO-19

• Wagonjwa wa mwanzo wenye UVIKO-19 walianza kuonekana tarehe 17.11.2019 mji wa Wuhan, jimbo la Hubei huko China

• 31.12.2019 taarifa rasmi iliripotiwa ofisi ya Shirika la Afya Duniani (WHO) huko China

• 30.01.2020 - Shirika la Afya duniani ilitangaza kuwa UVIKO-19 ni Dharura ya Afya ya Jamii ya Hatari Kimataifa

• 11.02.2020 – Kirusi kisababishacho UVIKO-19 kiliitwa aina ya pili ya virusi vya korona vinavyosababisha homa kali ya mapafu (SARS-CoV-2)

• 11.03.2020 - UVIKO-19 ulitangazwakuwajanga la dunia

Umbile la kirusi cha SARS-CoV-2

Gamba la nje

Protini

• S, protini inayochomoza

• M, protini ya utando

• E, protini ya gamba

• N, protini ya ndani

Kinasaba:

• +ssRNA

Ukubwa wa watatizo

Takwimu za dunia: Hadi tarehe13 Septemba 2021

• Watu 224,511,226 wamethibitishwa kuwa na maambukizi ya virusi vya korona

• Afrika = 5,820,211

Tanzania = 1,367

• Watu 4,627,540 wamefariki kwa UVIKO

• Afrika = 140,247

Tanzania = 50

Sehemu za chanjo

Antigeni ya chanjo

• Virusi vilivyoondolewa makali

• Virusi vilivyouawa

• Protini za virusi

• Vekta za virusi (virusi vibebaji)

• Vinasaba (RNA na DNA)

Viungo vya kuifanya chanjo iwe salama na yenye ufanisi

• Kihifadhi

• Kiimarishaji

• Ute

• Kisaidizi

Hatua za kutengeneza chanjo za UVIKO-19

Hatua ya uchuhguzi

Kubainisha sehemu ya kirusi inayofaa kuchochea utengenezaji wa kinga

Majaribio ya awali

Majaribio kutumia wanyama ili kutathmini usalama na ufanisi wa chanjo katika kutoa kinga dhidi ya ugonjwa

Majaribio kwa binadamu

Majaribio awamu za I-III

Uchambuzi na kupitishwa na mamlaka za udhibiti

Kutengeneza chanjo kiwandani kwa kuzingatia kanuni stahiki za uzalishaji chini ya usimamizi mkubwa wa ubora

Aina za Chanjo za UVIKO-19

Kuna aina mbalimbali za chanjo zinazotokana na nini kilichotumika kutengeneza chanjo, aina hizo ni kama vile;

• Chanjo inayotoka kwenye virusi vya korona vilivyopunguzwa makali

• Chanjo inayotoka kwenye virusi vya korona vilivyouawa

• Chanjo inayotoka na protini za kirusi cha korona

• Chanjo kutoka kwenye vekta za virusi

• Chanjo Kutoka kwenye vinasaba (RNA na DNA) ya kirusi

Chanjo kutoka kwenye virusi vilivyopunguzwa makali

Virusi hivi vinapoingia mwilini huzaliana pasipo kuleta madhara makubwa kama kirusi halisi.

Faida zake

• Teknolojia ya kuvidhoofisha ipo

• Inawezesha utengenezaji wa kinga ya mwili ya antibodi na pia kinga iletwayo na chembe hai

Ubaya wake

• Kwa nadra virusi vinaweza kugeuka na kusababisha ugonjwa

• Siyo chanjo nzuri kwa watu wenye udhaifu wa kinga ya mwili

• Inahitaji kuhifadhiwa katika jokofu la nyuzijoto za chini

Aina ya chanjo ya UVIKO kwenye kundi hili

Hakuna iliyoidhinishwa mpaka sasa

Virusi vilivyouawa

Virusi vinaondolewa uhai wake kwa kuondoa vinasba. Haviwezi kuzaliana lakini vinaweza kuchochea utengenezaji wa kinga ya mwili

Faida zake

• Teknolojia ya kuviua ipo, Ni rahisi kutengeneza

• Haiwezi kusababisha ugonjwa

• Inaweza kutumika kwa watu wenye udhaifu wa kinga ya mwili

• Haihitaji kuhifadhiwa katika jokofu la nyuzijoto za chini

Ubaya wake

• Inahitaji kurudiwa ili iweze kutoa kinga ya kutosha

Aina ya chanjo hii ya UVIKO-19 kwenye kundi hili

• Sinovac

• Sinopharm

Chanjo za vekta za virusi

• Hutumia virusi salama ambavyo haviwezi kusababisha magonjwa

• Virusi hutumika kubeba sehemu ya kinasaba iliyo na msimbo (code) wa kijenetiki wa kutengenezea protini za kirusi cha UVIKO

• Inapotumika huagiza chembe hai za aliyechanjwa kutengeneza protini husika na hizi huchochea utengenezaji wa kinga

Faida zake

• Teknolojia ya kutengeneza ipo

• Inawezesha utengenezaji wa kinga ya mwili ya antibodi na pia kinga iletwayo na chembe hai

Ubaya wake

• Maambukizi ya nyuma ya aina hiyo ya vekta inaweza kupunguza uwezo wake wa kuchochea utengenezaji wa kinga

• Ni ngumu kutengeneza

Aina ya chanjo hii ya UVIKO-19 katika kundi hili

• AstraZeneca

• Johnson and Johnson

• Sputnic V

Chanjo za protini za virusi

Hizi hutumia vipande vya protini visivyo na madhara au ganda la protini ambalo hufanana na virusi vya UVIKO-19 ili kutoa kinga ya mwili.

Faida zake

• Inafaa kwa watu wenye udhaifu wa kinga ya mwili

• Haina chembe hai ya virusi vya UVIKO hivyo haiwezi kusababisha madhara

• Haihitaji kuhifadhiwa katika jokofu la nyuzijoto za chini

Ubaya wake

• Ni ngumu kutengeneza kwa uasabu utambuzi wa aina ya protini ya kutumia ni mgumu na huchukua muda mrefu

• Inahitaji kisaidizi kuongezewa nguvu ya kuchochea utengenezaji wa kinga na pia inahitaji kurudiwa ili kinga ya kutosha itengenezwe

Aina ya chanjo hii ya UVIKO-19 kwenye kundi hili

• Novovax

Chanjo za vinasaba za virusi

Hutumia vinasaba vya kirusi cha UVIKO (DNA or RNA ) ili kuchochea utengenezaji wa kinga. Kinasaba kinapoingizwa mwilini kinaelekeza chembe hai za mwili kutengeneza protini husika za virusi vya korona zinazochochea mfumo wa kinga kutengeneza kinga dhidi ya kirusi.

Faida zake

• Haina chembe hai ya virusi vya UVIKO hivyo haiwezi kusababisha madhara

• Teknolojia ya kutengeneza ipo

• Inawezesha utengenezaji wa kinga ya mwili ya antibodi na pia kinga iletwayo na chembe hai

Ubaya wake

Inahitaji kuhifadhiwa katika jokofu la nyuzijoto za chini

Inahitaji marudio ili kinga ya kutosha iweze kutengenezwa

Aina ya chanjo hii ya UVIKO-19 katika kundi hili

• Pfizer-BioNTech

• Moderna

Chanjo za UVIKO hadi 24.09.2021

Hadi sasa, kuna chanjo kadhaa ambazo ziko kwenye hatua mbalimbali za uvumbuzi ikiwa ni pamoja na:

• 185 kwenye utafiti wa mwanzo (pre-clinical phase)

• 117 kwenye majaribio kwa binadamu (clinical phase)

• Chanjo 7 zimeidninishwa na Shirika la Afya duniani na zikawekwa kwenye mpango wa COVAX

• Chanjo zilizopendekezwaTanzania ni Pfizer BionTech; Moderna; Johnson & Johnson/ Jansen; Sinovac; Sinopharm

• Chanjo zilizoidhinishwa kwa matumizi huko Marekani ya Kaskazini (USA) ni Pfizer BionTech; Moderna; Johnson & Johnson/Jansen

Chanjo za UVIKO zilizoorodheshwa na WHO kwa matumizi ya dharura

Chanjo dhidi ya UVIKO zilizopendekezwa na Wizara ya Afya kwa matumizi nchini Tanzania

Utoaji wa chanjo za UVIKO hadi sasa

Dozi za chanjo ya UVIKO zilizotolewa hadi 13.09.2021

• Dozi 5,534,977,637 zimetolewa

• 1.07 billion (13.7% ya watu duniani) wamepata chanjo kamili dhidi ya UVIKO-19

Utengenezaji wa haraka wa Chanjo dhidi ya UVIKO-19

Kuwepo kwa taarifa za tafiti za utengenezaji wa chanjo dhidi ya SARS and MERS zimerahisisha kufupishwa sana kwa hatua ya uchunguzi wa chanjo ya UVIKO-19. Maendeleo ya teknolojia kwa sasa pia yamesaidia kuwapa wanasayansi uwezo mkubwa na ubunifu katika utengenezaji wa chanjo na kufupishwa kwa baadhi ya hatua za majaribio kwa binadamu ili kupambana na dharura ya janga hili duniani.

Ukweli kuhusu chanjo dhidi ya UVIKO-19

• Ni salama na zenye ufanisi

• Zina uwezo wa kuzuia au kupunguza vifo na kulazwa hospitalini

• Zina uwezo dhidi ya baadhi ya anuwai za korona ikiwa ni pamoja na kirusi aina ya Delta

• Zinapunguza hatari ya kueneza maambukizi ya SARS-CoV-2

Chanjo dhidi ya UVIKO-19:

• HAZINA chipu za kufuatilia watu

• HAZISABABISHI waliochanjwa kuwa na dalili za smaku mwilini

• HAZISABABISHI matatizo ya uzazi (ugumba na kupoteza nguvu za kiume) kwa waliochanjwa

• HAZIBADILISHI vinasaba vya mtu aliyechanjwa

Changamoto za chanjo dhidi ya UVIKO-19

Maadili

• Usambazaji unaweza usizingatie haki za baadhi ya wahitaji.

Ufanisi wa chanjo

• Uwe wa kiasi gani?

• Ufanisi kwa wazee na watoto

• Utengenezaji na usambazaji hautoshelezi mahitaji

• Ufanisi kupungua kwa baadhi ya anuwai

Wapotoshaji ni tishio kwa matumizi ya chanjo dhidi ya UVIKO-19

• Baadhi ya watu wana uelewa usio sahihi kuhusu chanjo za UVIKO19

• Baadhi ya watu kukosa mwelekeo bayana na chanya

• Baadhi ya watu kusambaza taarifa za kuogopesha

• Baadhi ya watu wanaamini nadharia-njama