Kifafa ni ugonjwa wa mfumo wa neva unaojitokeza kwa mtu kupata msururu wa degedege kutokana na shughuli zisizo za kawaida za umeme katika ubongo.  Ingawa mara nyingi huonekana kama ugonjwa wa watoto, kifafa pia huathiri watu wazima kwa kiwango kikubwa, hasa katika umri wa kati na wazee. Uelewa wa kifafa kwa watu wazima ni muhimu ili kuimarisha utambuzi wa mapema, tiba sahihi, na kupunguza unyanyapaa wa kijamii.

2. Epidemiolojia

Kifafa huathiri zaidi ya watu milioni 50 duniani kote, ambapo takribani 80% ya visa hivyo hutokea katika nchi za kipato cha chini na cha kati, zikiwemo nchi nyingi za Afrika. Barani Afrika, hali hii ni ya kawaida zaidi kutokana na sababu mbalimbali.

• Viwango vya kifafa ni vya juu zaidi kutokana na maambukizi ya mfumo wa neva kama vile malaria ya ubongo na neurocysticercosis.

• Utafiti unaonesha kiwango cha kifafa barani Afrika kinaweza kufikia 10–20 kwa kila watu 1,000, ikilinganishwa na wastani wa 4–8 kwa kila 1,000 katika nchi zilizoendelea.

  
  

3. Hali ya ugonjwa Afrika

Kifafa barani Afrika kina changamoto nyingi zinazochangia ugumu wa utambuzi na tiba ya ugonjwa huu. Visababishi vingi ni vya kuepukika endapo huduma za afya zingekuwa bora na elimu kwa jamii ingepatikana mapema.

• Visababishi vingi vinahusiana na maambukizi kama kifua kikuu cha ubongo, HIV/AIDS, malaria kali, na ajali za kichwa.

• Upatikanaji mdogo wa dawa za kudhibiti kifafa na unyanyapaa wa kijamii huathiri matibabu na ubora wa maisha ya waathirika.

• Changamoto kubwa ni kuchelewa kutambuliwa kwa ugonjwa na kutozingatiwa kwa tiba endelevu.

4. Dalili za kifafa

Dalili hutofautiana kulingana na aina ya degedege, lakini kuna baadhi ya dalili kuu zinazojitokeza mara kwa mara kwa wagonjwa wengi zinaweza kujumuisha:

• Kutikisa viungo bila kudhibitiwa

• Kutokuwepo kwa fahamu kwa muda mfupi

• Kutetemeka kwa sehemu moja ya mwili

• Mabadiliko ya hisia au hali ya kiakili

• Kutokwa na povu mdomoni

• Kung’ata ulimi

• Kupoteza fahamu ghafla

Dalili za baada ya kupigwa degedege

Baada ya degedege, wagonjwa hupitia hali mbalimbali za mpito kabla ya kurejea katika hali ya kawaida.

• Kuchanganyikiwa au kutojua mahali alipo

• Uchovu mwingi

• Maumivu ya misuli

• Maumivu ya kichwa

• Hali ya unyonge wa muda

  
  

Visababishi vya kifafa kwa watu wazima

Kuna sababu nyingi zinazoweza kusababisha kifafa kuanza katika utu uzima, nyingi zikiwa ni hali za kiafya zinazoweza kuzuilika au kutibika.

• Ajali za kichwa

• Kiharusi

• Uvujaji damu au uvimbe kwenye ubongo

• Maambukizi ya mfumo wa neva – (kama kifua kikuu cha ubongo, neurocysticercosis, herpes encephalitis)

• Matatizo ya uzalishaji au umri mkubwa (degenerative diseases) kama Alzheimer's

• Matumizi makubwa au kuacha ghafla pombe na dawa za kulevya

• Sababu za kurithi

• Matatizo ya kimetaboliki kama kushuka kwa sukari kwenye damu, uremia, au kukosekana kwa usawia wa madini mwilini

Vipimo vya Uchunguzi

Uchunguzi sahihi ni msingi wa matibabu bora ya kifafa. Vipimo hutegemea historia ya mgonjwa na aina ya degedege anayoonesha.

• Historia ya mgonjwa na ushuhuda wa mashahidi

• EEG (Electroencephalogram): Kupima shughuli za umeme wa ubongo

• CT Scan au MRI ya kichwa: Kugundua uharibifu wa ubongo, uvimbe, au damu

• Vipimo vya damu: Kuchunguza viwango vya sukari, elektrolaiti, uremia, n.k.

• Uchanguzi wa maji ya uti wa mgongo (kama kuna dalili za maambukizi ya neva)

Matibabu

Matibabu ya kifafa hutegemea sababu, aina ya kifafa, umri, na hali ya mgonjwa. Lengo ni kudhibiti degedege na kuboresha ubora wa maisha.

(a) Dawa

• Dawa za kudhibiti degedege kama:

  • Carbamazepine

  • Valproate sodium

  • Phenytoin

  • Lamotrigine

  • Levetiracetam

Chaguo la dawa hutegemea aina ya kifafa, umri, jinsia na hali ya kiafya ya mgonjwa.'

(b) Upasuaji

• Kwa wale ambao kifafa hakidhibitiki kwa dawa, upasuaji wa ubongo unaweza kuondoa chanzo cha degedege.

(c) Tiba nyingine

• Msisimuo wa neva Vagus

• Chakula chenye ketoni (hasa kwa wale ambao dawa hazisaidii)

Matibabu ya nyumbani na usimamizi

Uangalizi wa nyumbani ni muhimu kwa wagonjwa wa kifafa ili kuepusha madhara makubwa wakati wa degedege.

• Tumia dawa kwa wakati na kwa usahihi

• Epuka vichochezi vya degedege (kama vile msongo, uchovu, mwanga mkali)

• Hakikisha usalama wa mgonjwa wakati wa degedege (mlaze upande mmoja, epuka kuziba njia ya hewa)

• Elimisha familia na marafiki juu ya namna ya kusaidia mgonjwa

• Tumia vifaa vya kumbukumbu au alarms kukumbusha muda wa dawa

• Kuepuka uendeshaji wa magari au kazi za hatari bila ushauri wa daktari

Kinga

Ingawa si visa vyote vya kifafa vinaweza kuzuilika, kuna hatua za msingi zinazoweza kusaidia kupunguza hatari ya kupata ugonjwa huu.

• Chanjo dhidi ya maambukizi ya utotoni

• Kuepuka ajali za kichwa (kwa kuvaa helmet, kuweka mazingira salama)

• Matibabu ya mapema ya maambukizi ya mfumo wa neva

• Kuepuka matumizi ya pombe kupita kiasi na dawa haramu

• Udhibiti wa shinikizo la damu na kisukari (kuepusha kiharusi)

11. Vidokezo Muhimu vya Kufahamu

Uelewa sahihi wa kifafa huondoa unyanyapaa na kusaidia wagonjwa kuishi maisha ya heshima na mafanikio.

• Kifafa si mapepo wala laana – ni ugonjwa wa kiafya unaotibika.

• Mgonjwa wa kifafa anaweza kuishi maisha ya kawaida kabisa kwa kufuata tiba sahihi.

• Unyanyapaa ni kikwazo kikubwa – jamii inapaswa kuelimishwa.

• Tiba ni ya maisha yote kwa baadhi ya wagonjwa, lakini wengine hupona kabisa.

• Kufuatilia kwa karibu na daktari ni muhimu katika udhibiti wa ugonjwa.

12. Siku ya Kifafa Duniani

Kila mwaka tarehe 26 Machi huadhimishwa kama Siku ya Kifafa Duniani. Lengo ni kuongeza uelewa kuhusu kifafa, kupunguza unyanyapaa, na kuunga mkono wagonjwa.

• Watu huvaa rangi ya zambarau kuonesha mshikamano

• Kampeni hufanyika shuleni, hospitalini, na mitandaoni